De democratie kraakt in haar voegen, zo lees je vaak. Hoewel de laatste tijd steeds meer auteurs dat crisisbeeld nuanceren, stellen vele politici en academici vast dat de representatieve politiek met bepaalde ziektes kampt. Maar niet getreurd, voor ziektes bestaan remedies en voor zieke democratieën zou het medicijn wel eens de burgerbegrotingkunnen zijn. Dat zegt althans Rutger Bregman, een van de bekendste Nederlandse publieke figuren van de laatste jaren. In zijn nieuwste boek De meeste mensen deugen omschrijft hij participatieve begrotingen als spil van eendemocratische revolutie. Een synthese van Bregmans redenering als inleiding voor ons eigen dossier over burgerbegrotingen.
Mensen deugen, dus vertrouw ze
Rutger Bregman is zonder enige twijfel een van de meest veelbesproken publieke figuren in het hedendaagse Nederland. U kent hem misschien nog van zijn tirade op het World Economic Forum in Davos, waar hij aanklaagde dat niemand op de conferentie praatte over het allerbelangrijkste thema dat moest besproken worden: belastingen. Zijn oneliner ‘Taxes, taxes, taxes, all the rest is bullshit’ ging de wereld rond.3
Maar ook over de staat van onze democratie heeft hij een mening. Kort samengevat: besturen doen er goed aan om hun burgers te vertrouwen en verantwoordelijkheden te geven. Om dat te rechtvaardigen, baseert Bregman zich op een provocatieve stelling die hij in zijn nieuwste boek met veel vuur verdedigt: de meeste mensen deugen. Natuurlijk heeft de mensheid ook verschrikkelijke dingen op zijn kerfstok, maar op basis van een karrevracht aan wetenschappelijk onderzoek betoogt Bregman dat mensen van nature veel vaker geneigd zijn om menslievend te handelen dan anderen kwaad te berokkenen. Dus, stelt Bregman, in plaats van je medemens te wantrouwen, is het veel logischer om hem of haar verantwoordelijkheid te geven.
Wat als we nu onze democratie volgens dat principe zouden inrichten? Als overheden hun burgers écht vertrouwden en échte verantwoordelijkheid gaven? Dan kom je snel uit bij de principes van de burgerbegroting. Ook De Wakkere Burger onderschrijft de visie dat burgers mits goede begeleiding om kunnen met de verantwoordelijkheid die bij een burgerbegroting komt kijken. Niet voor niets is de baseline van onze recent verschenen inspiratienota ‘écht geld, échte macht’.
Zeven plagen, één remedie?
Burgerbegrotingen bieden volgens Bregman een oplossing voor de zeven ‘plagen’ waar onze representatieve democratie mee kampt. Een overzicht.
- Van cynisme naar betrokkenheid
Veel burgers ervaren een grote kloof tussen henzelf en hun verkozenen. In gemeenten waar burgerbegrotingen plaatsvinden, is dat echter anders. Iedereen kent daar wel een ‘politicus’, want iedereen is in essentie een politicus. In het Braziliaanse Porto Alegre, de bakermat van de burgerbegroting, wordt geschat dat ongeveer 20 procent van de inwoners een keer heeft deelgenomen aan het begrotingsproces. Door die brede participatie nam het vertrouwen van burgers in hun bestuur ook fors toe.
- Van versplintering naar saamhorigheid
In Porto Alegre hadden burgers niet alleen weinig vertrouwen in hun politici; ook hun medeburgers werden gewantrouwd. Het verenigingsleven was quasi onbestaande. De invoering van een brede burgerbegroting versterkte naast de democratie echter ook het sociaal weefsel van de stad. Zo nam het aantal buurtverenigingen in de stad toe van 180 in 1986 naar 600 in 2000.
- Van uitsluiting naar emancipatie
Democratieën zijn vaak diplomademocratieën: politieke raden worden quasi volledig bevolkt door burgers met de langste opleidingen. Ook wanneer besturen hun burgers betrekken in participatieprojecten dagen vooral de universitair geschoolde burgers op. Bij burgerbegrotingen daarentegen slaagt men er vaak wél in om een bredere en diversere laag van de bevolking te betrekken.
- Van gemakzucht naar burgerschap
Onderzoekers stelden al vaak vast dat burgerbegrotingen ook burgerscholen zijn. Zodra mensen zelf macht krijgen, worden ze genuanceerder, slimmer en meer empathisch. Ook aan intrinsieke motivatie is er zelden gebrek. Als burgers écht de kans krijgen om hun gemeente mee vorm te geven, zijn bestuurders vaak verbaasd over de toewijding die hun burgers aan de dag leggen.
- Van corruptie naar transparantie
Aanvankelijk was corruptie en vriendjespolitiek in Porto Alegre alomtegenwoordig. Dat werd echter veel moeilijker na de invoering van het burgerbudget. Doordat burgers bijleerden over de werking van de begroting, konden ze hun politici ook beter ter verantwoording roepen. Maar ook in Vlaanderen kunnen burgerbudgetten leiden tot een transparanter bestuur. Het hele proces daagt besturen immers uit om op een begrijpelijke manier te communiceren over hun budgetten. En burgers leren via de begrotingen tegelijkertijd bij over de werking van hun bestuur.
- Van egoïsme naar solidariteit
Vaak hebben politici schrik om belastingen te verhogen omdat dit onpopulair zou zijn. Maar dankzij burgerbudgetten zien burgers hun belastingen minder als een last en meer als een bijdrage. Soms zijn burgers die deelnemen aan een burgerbegroting zelf bereid om méér belastingen te betalen, omdat ze te weten komen waar hun geld allemaal toe dient.
- Van ongelijkheid naar verheffing
Latijns-Amerika is historisch gezien het werelddeel op aarde met de grootste ongelijkheid, maar mede dankzij burgerbegrotingen is er de afgelopen decennia een kentering bezig. Het aantal woningen aangesloten op het rioolsysteem ging omhoog, net zoals het aantal mensen met toegang tot stromend water en het aantal schoolgaande kinderen. Hoe langer burgerbegrotingen worden volgehouden en hoe inclusiever het publiek, hoe groter de kans dat zij ook een hefboom tegen ongelijkheid worden.
Het juiste medicijn voor de juiste plaag
Bregmans stellingen over het potentieel van burgerbegrotingen komen in grote lijnen overeen met wat participatie-experts en academici schreven over de voordelen van burgerbegrotingen.4 Wel moeten we één belangrijke kanttekening maken: een burgerbegroting is geen kant-en-klare methodiek die elke gemeente uit de kast kan halen en vervolgens kan invoeren. Zoals elk participatief proces verschillen burgerbegrotingen onderling bijzonder sterk qua proces. Zo kan je burgers laten delibereren om tot budgettaire keuzes te laten komen, maar kan je ook stemprocedures met enkelvoudige of meervoudige stemmen gebruiken enzovoort. Welk proces voor jouw gemeente het beste is, zal afhangen van de specifieke doelstellingen die je wil bereiken. Want afhankelijk van die doelstellingen zal het proces een andere vorm aannemen, en zal je burgerbegroting meer of minder focussen op een specifieke ‘plaag’. Je leest hierover meer in het artikel ‘Hoe starten met een burgerbegroting?’ verder in ons dossier.
Dat neemt niet weg dat burgerbegrotingen sowieso een bijzonder interessante tool zijn om de lokale democratie te verrijken. Burgers leren niet alleen bij over de democratie, zij worden de democratie. En omdat de meeste mensen deugen, lijkt ons dat een goede zaak.
Meer weten over burgerbegrotingen? Lees onze inspiratienota met Vlaamse praktijkvoorbeelden op www.dewakkereburger.be.
Ben Eersels
