De Wakkere Burger bestaat op 12 januari 2023 exact 40 jaar. Sinds 1983 ijveren medewerkers van de vzw voor gemeenten waar burgers hun zeg kunnen hebben. Met succes. De Wakkere Burger lag mee aan de basis van een meer open en democratisch bestuur in Vlaanderen. Maar waar is het allemaal begonnen? En hoe evolueerde de organisatie? We blikken, samen met enkele prominente wakkere burgers, terug op de geschiedenis van De Wakkere Burger.
Spin-off
Laten we beginnen bij het begin. De Wakkere Burger vzw werd op 12 januari 1983 opgericht als een spin-off van de volkshogeschool Stichting Lodewijk De Raet. Via studieweekends werd al sinds het midden van de jaren 1960 ingezet op de betrokkenheid van burgers bij het lokale (cultuur-) beleid. Doorheen de jaren ’70 klonk de roep naar meer openheid en inspraak steeds luider. In 1982 lanceerde de Stichting in 1982 een grote campagne voor de lokale verkiezingen. Titel: ‘De Wakkere Burger’. Aan het einde van deze campagne leek een permanent ondersteuningscentrum voor participatie een nuttig en broodnodig initiatief. De organisators kondigden aan dat “het in onze bedoeling ligt al de aspecten (…) van nabij op te volgen en hierover op regelmatige tijdstippen kritisch te berichten in o.a. TerZake, de nationale en plaatselijke pers, en in onze landelijke, provinciale en lokale vormingsprogramma’s”. De initiatiefnemers van de campagne ‘De Wakkere Burger’ hadden duidelijk geen zin om er al de brui aan te geven.
“Op het eind van de jaren zestig, begin jaren zeventig, heerste de idee dat participatie alles zou oplossen” zegt Herman Wuyts, één van de eerste voorzitters van De Wakkere Burger. “Wij hadden toen een vaste uitspraak: inspraak zonder inzicht leidt tot uitspraak zonder uitzicht. Daarmee wilden we aantonen dat je in een goed democratisch bestel de burgers niet alleen moet laten participeren, maar eerst en vooral moet informeren en inspraak geven.”
De nieuwe organisatie bracht in de beginjaren al heel wat verandering teweeg. “In Genk hebben we de participatie begeleid voor de tweede fase van het toenmalige structuurplan” herinnert Gilbert Van Baelen zich. Van Baelen was achtereenvolgens socioloog bij Stichting Lodewijk De Raet, medewerker bij De Wakkere Burger en Vlaams volksvertegenwoordiger. “In Riemst waren we telkens uitgenodigd op de jaarlijkse evaluatie van het informatie- en participatiebeleid.”
De impact bleef niet onopgemerkt. In 1985 kreeg De Wakkere Burger de Visser-Neerlandiaprijs van het Algemeen Nederlands Verbond. Vier jaar later, in 1989, kreeg de organisatie de prijs van de Vlaamse Gemeenschap als blijk van waardering voor de inzet in de strijd voor een meer democratisch, open bestuur in Vlaanderen. De Wakkere Burger haalde in de jaren 1980 en ’90 ook regelmatig de krantenkoppen met haar eisen voor meer inspraak in het beleid, ombudsdiensten, inzagerecht in bestuursdocumenten en andere thema’s.
Ondersteuner van gemeentelijke adviesraden
Tegen het einde van de jaren 1990 was De Wakkere Burger vooral actief als een bureau dat lokale besturen bijstond als communicatie- en participatiebegeleider; bijvoorbeeld bij de opmaak van Ruimtelijke Structuurplannen en SIF-plannen (Sociaal Impuls Fonds).. Na de millenniumwisseling werd dit spoor definitief verlaten. De Wakkere Burger bouwde de dienstverlening aan steden en gemeenten bewust af en mikte weer op een meer sociaal-culturele insteek. Er kwam opnieuw aandacht voor groepen en structuren van actieve burgers die hun stem willen laten horen. Aanvankelijk was deze ondersteuning vooral gericht op meer formele overlegstructuren. De organisatie werd zo één van de referenties in Vlaanderen voor de ondersteuning van gemeentelijke adviesraden. Later focuste men ook op advies en hulp aan burgerinitiatieven van onderuit, zoals tips voor meer beleidsinvloed en voor het constructief formuleren van eisen, …
Tegelijkertijd waakte de organisatie ook over de Vlaamse democratie. Tussen 2003 en 2010 streed De Wakkere Burger zo tegen de aanwezigheid van ‘schijnkandidaten’ op de kieslijsten bij parlementsverkiezingen. In die jaren was het een vaste strategie dat politieke partijen enkele stemmenkanonnen in de kiesstrijd wierpen die niet de minste intentie hadden om dat nieuwe mandaat ook op te nemen. Hun plaats werd dan ingenomen door een kandidaat-opvolger, met veel minder stemmen. Iemand waaraan een kiezer misschien nooit zijn stem had willen geven.
De Wakkere burger eiste dan ook maatregelen die maken dat de kiezer daadwerkelijk bepaalt wie in het parlement komt. De organisatie bracht de problematiek onder de aandacht door het aantal schijnkandidaten en hun ‘nutteloze’ stemmen in de pers te krijgen. Zo bleven in 2007 maar liefst 17 Vlaamse verkozenen voor Kamer en Senaat zetelen op een ander bestuursniveau, samen goed voor ruim 820.000 verspilde voorkeursstemmen. Bij de volgende verkiezingen in 2010 waren dat 11 Vlaamse verkozenen, maar nu samen wel goed voor ruim 1.600.000 voorkeursstemmen. Zo was De Wakkere Burger één van de krachten tegen dit kiezersbedrog. Uiteindelijk zorgde het Vlinderakkoord onder Elio Di Rupo voor het einde van deze praktijken.
Naar nieuwe vormen van participatie
In dezelfde periode richtte de organisatie ook duidelijk de blik op nieuwere vormen van burgerparticipatie. De accenten kwamen steeds meer te liggen op de ondersteuning van bottom-up burgerinitiatieven te liggen. Budgetparticipatie, deliberatieve democratie en transparantie stonden steeds meer in de kijker. En deze shift was tegelijk onvermijdelijk. Deze innovatieve methoden sluiten dan ook aan bij de filosofie die de organisatie sinds jaar en dag volgt: de burger verdient inspraak én inzicht.
Burgerbegrotingen geven burgers bijvoorbeeld een directe greep op een deel van de lokale budgetten en investeringen. Een motiverende participatievorm dus. Het was dan ook meer dan normaal dat De Wakkere Burger als deel van een Vlaams- Nederlands netwerk rond burgerbegrotingen enkele studiedagen en masterclasses rond dit thema organiseerde. Het netwerk beheert tot op vandaag ook het digitale platform https://burgerbegrotingen.eu/ De Wakkere Burger lanceerde i.s.m. Treecompany ook Je Gemeente Telt, waar elke burger op een toegankelijke manier de gemeentelijke financiële cijfers kan bekijken.
En ook on the ground stonden we burgers bij om deze burgerbegrotingen te begeleiden. In de gemeente Kasterlee ondersteunde De Wakkere Burger zo een experiment van een burgerbudget werd ingezet om een dorpskermis te dynamiseren.
Ook deliberatieve processen vertrekken van de filosofie die De Wakkere Burger steeds heeft verdedigd. In een deliberatieve democratie kunnen burgers namelijk via een geïnformeerd en georganiseerd overleg tot besluiten komen. Enkele jaren geleden werd onze voorkeur voor deze vorm van participatie nog samengevat in TerZake: “Zo heeft deze participatievorm toch een duidelijke meerwaarde tegenover bijvoorbeeld volksraadplegingen en referenda met hun binaire jan/nee- en meerderheids/minderheidslogica. Deliberatie gaat voor de deelnemer over meetellen in plaats van meegeteld worden. De deelnemers hebben een échte inhoudelijke inbreng. Ze zijn meer dan simpelweg een van de miljoenen kiezers” (TZ 2019/3). De voorkeur naar deze participatieve methode vertaalde zich al snel naar praktijk. Zo stonden we in Tervuren een geloot panel van 40 jongeren bij om zo inspraak te creëren op het lokale klimaatbeleid.
Wat brengt de toekomst? De komende jaren zal De Wakkere Burger volop blijven inzetten op innovatieve methoden van burgerparticipatie. Deliberatieve projecten en experimenten blijven we ondersteunen en begeleiden. En we zullen ook blijven toezien op de lokale democratie. “Een sterke lokale democratie is meer dan ooit een noodzaak om samen met mensen aan het algemeen belang te werken” beaamt ook Filip De Rynck, hoogleraar bestuurskunde en medeoprichter van De Wakkere Burger.“Er is meer dan ooit nood aan kritische luizen in de pels, die burgers, bestuur en ambtenaren wakker houden.”
