We dromen vaak van onbekende plekken en andere culturen. De Wakkere Burger neemt je drie keer mee op ontdekking langs verschillende participatieve initiatieven wereldwijd. In dit artikel ontdekken we hoe burgers hun eigen grondwet mochten schrijven in het land van vuur en ijs: IJsland.
De revolutie van potten en pannen
Oktober 2008. Duizenden demonstranten verzamelen zich voor het IJslandse parlement en creëren een oorverdovend kabaal met hun keukengerei. Dit was de start van de ‘Potten- en Pannenrevolutie’, een uiting van onvrede over de verwoestende financiële crisis die het vertrouwen in de politiek diep had geschonden.
Als antwoord op deze crisis zag een opvallend experiment het levenslicht: de IJslanders gingen samen aan de slag om een nieuwe grondwet te schrijven. Dit gebeurde niet achter gesloten deuren, maar de IJslandse bevolking kreeg volledig de touwtjes in handen. Maar de weg naar deze participatieve grondwet was bezaaid met onvoorziene struikelblokken.
Een nationale brainstorm
Het proces begon vol goede moede begon op een novemberochtend in Reykjavik. Bijna duizend willekeurig geselecteerde burgers, een doorsnede van de IJslandse samenleving, kwamen samen in een conferentiezaal.
In kleine groepen bespraken ze eerst brede waarden, zoals gelijkwaardigheid of duurzaamheid, die volgens hen de basis moesten vormen van de nieuwe grondwet. Na de lunch splitsten ze zich op in thematische werkgroepen om concrete voorstellen uit te werken. Aan het einde van de dag stemden ze op de voorstellen die hun gezamenlijke visie op de toekomst weerspiegelden.
De input van dit Nationale Forum werd door experten, samen met verschillende concepten voor een grondwet, gebundeld in een rapport. Dit rapport diende vervolgens als cruciale basis voor het verdere grondwetsproces.
Een valse start voor de grondwettelijke raad
De taak om de volledige grondwet te schrijven viel vervolgens toe aan een grondwettelijke raad. Enkel gewone burgers mochten zich verkiesbaar stellen voor een zetel in deze raad, politici werden uitgesloten. Het idee leek sterk, maar onder de oppervlakte ontstonden de eerste barsten.
Tijdens de raadsverkiezingen bracht slechts 37% van de stemgerechtigden IJslanders een stem uit, waardoor sommige leden met minder dan 500 voorkeurstemmen werden verkozen. Bovendien was er een oververtegenwoordiging van hoogopgeleiden en stadsbewoners uit Reykjavik. Het maatschappelijke draagvlak voor de burgergrondwet leek sterk afgewaterd.
Ook politiek raakte het initiatief in moeilijk water. Vlak na de verkiezing verklaarde het Hooggerechtshof de uitslag ongeldig, na een klacht over het onregelmatige verloop van de stemming. Maar na een tussenkomst van het parlement kon de Grondwettelijke Raad uiteindelijk toch aan de slag.
Een online stem voor iedereen?
De raad wilde de hele bevolking betrekken bij het opstellen van de grondwet en zette daarom sterk in op online participatie. Via platforms als Facebook, Twitter en YouTube werden vergaderingen en voorlopige versies van de grondwet gedeeld. Burgers konden meedenken en zelf voorstellen indienen. Ruim 10% van deze online suggesties vond uiteindelijk een plek in het ontwerp, waaronder het unieke verbod op mishandeling van vee.
Toch liet de digitale participatie ruimte voor verbetering. Onderzoek wees uit dat de online discussies vooral werden gevoerd door oudere, hoogopgeleide mannen. Groepen die traditioneel politiek minder actief zijn, zoals mensen met een migratie-achtergrond en jongeren, vonden ook via digitale kanalen moeilijk de weg naar deze participatiemogelijkheden. Het digitale kanaal bleek dus geen wondermiddel te zijn; er moet hier ook nog actief ingezet worden op diversiteit in participatie.
Politieke tegenkanting tegen de progressieve grondwet
Op 29 juli 2011 presenteerde de Grondwettelijke Raad uiteindelijk haar ontwerp aan het parlement. De tekst bevatte een aantal vooruitstrevende elementen zoals een sterke nadruk op mensen- en natuurrechten, inclusief het recht op internet en betaalbare gezondheidszorg. Ook werden natuurlijke hulpbronnen expliciet tot staatseigendom verklaard.
Daarnaast voorzag de grondwet uitgebreid in instrumenten voor directe democratie, zoals het referenduminitiatief waarmee burgers wetsvoorstellen kunnen afdwingen. Transparantie van bestuur en financiën waren eveneens een belangrijk punt.
Hoewel een meerderheid van de bevolking in een niet-bindend referendum positief was over het ontwerp, kwam de grondwet er nooit. Politieke tegenstand in het parlement was groot, onder meer door het progressieve karakter ervan. De nieuwe bestuursploeg na de verkiezingen van 2013 voelde zich niet langer verplicht om verder te gaan met het ontwerp. De burgergrondwet belandde daarmee in de archieven.
Lessen uit het IJslandse avontuur
In IJsland werd het traditionele, gesloten proces van grondwetgeving doorbroken door burgers actief te betrekken via het Nationale Forum, de Grondwettelijke Raad en online participatie. Het experiment bewees de haalbaarheid hiervan: burgers zijn wel degelijk in staat om samen te komen en via consensus een grondwet te schrijven.
Tegelijkertijd kwamen ook uitdagingen aan het licht: een lage opkomst, juridische bezwaren en een gebrek aan representativiteit in (online) participatietrajecten. Deze knelpunten zijn ook in Vlaanderen herkenbaar voor iedereen die zich inzet voor burgerparticipatie. Het IJslandse voorbeeld leert ons dat vernieuwende processen succesvoller zijn als ze breed gedragen worden, zowel door burgers als door de politiek, en als ervan bij de start duidelijke afspraken zijn over de opvolging en gebruik van de resultaten.
Hoe de toekomst van de IJslandse burgergrondwet eruitziet, blijft een open vraag. Hoewel een petitie ter ondersteuning van de burgergrondwet in 2020 nog door 15% van de stemgerechtigde bevolking werd ondertekend, blijft concrete vooruitgang uit. Sinds 2019 heeft de IJslandse regering herhaaldelijk beloofd het werk aan de grondwetsherziening te hervatten, maar grote stappen zijn tot dusver uitgebleven. Misschien wordt het tijd dat de IJslanders terug hun potten en pannen uit de keukenkasten halen.
