Participatie en inspraak zijn eeuwenoude begrippen. Ten tijde van de Grieken en de Romeinen waren er al diverse structuren waarin burgers, hetzij de meest vooraanstaanden, een rol konden spelen het in reilen en zeilen van een samenleving. Ook in de late middeleeuwen waren er al manieren waarop inwoners van een stad of graafschap inspraak konden eisen. Duurzame politieke inspraak van burgers bleef evenwel beperkt. Het duurde tot het einde van de 19e eeuw alvorens het idee van een algemeen stemrecht in Europese landen op de politieke agenda kwam. In België duurde het tot 1919 (en grondwettelijk tot 1921) alvorens elke meerderjarige man kon gaan stemmen. Vrouwen zouden nog tot 1948 moeten wachten. Vanuit een historisch perspectief is het idee van de representatieve democratie dus nog een relatief jonge gedachte.

Vandaag, anno 2024, evolueert dat idee van de representatieve democratie steeds meer naar een meer participatieve democratie. Tot voor kort bestond participatie en inspraak nog steeds uit één keer om de zoveel jaar een bolletje kleuren. Die manier van werken werd in de naloop van mei ’68 echter onder druk gezet door burgers die meer inspraak eisten. Ze hielden een sterk pleidooi voor meer openheid en een actieve dialoog tijdens de beleidsperiode. Op lokaal niveau leidde dit niet veel later tot de oprichting van een brede waaier van gemeentelijke adviesraden. Het fundament hiervoor in Vlaanderen werd gelegd met de creatie van het cultuurpact in de jaren ‘70 van de 20e eeuw. De eerste adviesraden werden verankerd in een juridisch systeem en burgers konden ook op een andere manier hun stem laten horen. Adviesraden en hoorzittingen werden het summum van inspraak. Participatie zoals we het vandaag kennen, in de vorm van burgerbegrotingen en burgerpanels, is een veel recenter fenomeen. De opkomst van de sociale bewegingen en afbrokkeling van de zuilen braken geleidelijk de gesloten wereld van adviesraden open. Burgers ontdekten dat ze ook zonder lidmaatschap inspraak hadden en invloed konden uitoefenen op het beleid.  

En burgerparticipatie heeft enkele intrinsieke voordelen voor het beleid. Het leidt tot een betere en meer democratische beleidsvorming, die transparanter, inclusiever, legitiemer en verantwoordelijker wordt. Burgerparticipatie vergroot het vertrouwen van het publiek in de overheid en democratische instellingen door burgers een rol te geven in de publieke besluitvorming. Het leidt ook tot een beter gedeeld begrip van kansen en uitdagingen. Burgerparticipatie heeft daarnaast ook enkele instrumentele voordelen. Het verzamelt de publieke input van het beleidsproces, om vervolgens het beleid te laten reageren op de verwachtingen van de burgers. Het leidt dan ook tot betere beleidsresultaten die rekening houden met en gebruik maken van de ervaring en kennis van burgers om in de behoeften van burgers te voorzien. Het levert met andere woorden informatie op over de wensen en opvattingen van burgers. De kwaliteit van het beleid en diensten verbetert omdat deze zijn ontwikkeld, geïmplementeerd en geëvalueerd op basis van input van de bevolking. Men kan voordeel halen uit de innovatieve ideeën van burgers en kan daardoor kosteneffectiever werken. Burgerparticipatie leidt immers tot het mobiliseren van een grote diversiteit aan ervaringen, kennisvormen, vaardigheden, expertise, inzichten en perspectieven.  
 
Daarnaast maakt burgerparticipatie het bestuur en de besluitvorming inclusiever door de deur open te zetten voor meer representatieve groepen mensen. Door middel van participatieve processen kunnen overheidsinstanties de stem van de “stille meerderheid” laten horen en de vertegenwoordiging van minderheden en vaak uitgesloten groepen versterken. Burgerparticipatie in openbare besluitvorming kan zo een antwoord bieden op de zorgen van minderheden en niet-vertegenwoordigde groepen door ongelijkheid te bestrijden. Dit levert op zijn beurt een beter beleid en betere diensten, bouwt aan een gevoel van verbondenheid tussen burgers en bevordert de sociale cohesie bevorderen. Tenslotte is burgerparticipatie goed voor de legitimiteit en vergemakkelijkt het de implementatie. Burgerparticipatie kan het publiek in staat stellen het proces dat leidt tot een beslissing te volgen, te beïnvloeden en te begrijpen. Dit vergroot de legitimiteit van bepaalde beleidskeuzes en het maatschappelijk draagvlak.  

De voordelen van burgerparticipatie voor een overheid zijn duidelijk. Voor burgers schuilt de waarde in heel wat bijkomende aspecten. Participatie biedt burgers de kans om voor hun eigen belang op te komen en een zeg te krijgen in het beleid. De burger wordt ook beter gerepresenteerd. Men krijgt de kans zijn/haar mening aan te passen en mee te laten spelen in het uiteindelijke besluit. Daarnaast krijgt de burger ook inzicht in wat er in zijn of haar naam beslist wordt, waar zijn of haar belastingen aan besteed worden, … Burgerparticipatie is in deze dan ook een antwoord op een constant verlangen van de burger naar meer transparantie. Het leidt m.a.w. tot een meer open en directe democratie.